เมื่อ4 ทศวรรษที่เราเรามองธุรกิจขนาดใหญ่เปลี่ยนไปจากปัจจุบัน ความจริงมีการเปลี่ยนแปลงอาจจะมากกว่าที่คิดก็ได้
นี่คือบทสรุปของผม ถือเป็นทบทวนความคิด จากความรู้ ความเข้าใจเทียบเคียงกับห่วงเวลาผู้คนกำลังมองย้อนกลับไป
หากเรามองเชื่อมโยงจากช่วงเวลานั้นมายังกลุ่มธุรกิจขนาดใหญ่ปัจจุบัน ย่อมมีเครือซิเมนต์ไทยหรือเอสซีจี กลุ่มเจริญโภคภัณฑ์หรือซีพี และกลุ่มไทยเจริญ หรือทีซีซีอยู่ด้วย บทสรุปบางอย่างอาจอบอวลอยู่ในทำนองว่ากลุ่มธุรกิจเหล่านี้ เติบใหญ่มาได้เพราะอยู่ภายใต้โครงสร้างทางธุรกิจที่ได้รับสิทธิพิเศษบางประการ
อดีต
เอสซีจี–เท่าที่ผมเคยศึกษา ประเทศไทยต้องนำเข้าปูนซีเมนต์จากต่างประเทศมาตั้งแต่แรก เมื่อก่อตั้งบริษัทปูนซิเมนต์ไทยขึ้น ถือเป็นจุดเริ่มต้นการผลิตปูนซีเมนต์ภายในประเทศเป็นรายแรกและรายเดียว ถ้าช่วงใดกำลังการผลิตไม่เพียงพอกับความต้องการ ก็มีการนำเข้าปูนซีเมนต์จากต่างประเทศ ในขณะที่ช่วงใด มีกำลังการผลิตเกินกว่าความต้องการของตลาด บริษัทปูนซิเมนต์ไทย ต้องหาทางขายปูนซีเมนต์ออกนอกประเทศเช่นเดียวกัน
ในภาพรวมความต้องการปูนซีเมนต์ในประเทศไทยเติบโตอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 จากปัจจัยการเข้ามามีอิทธิพลของสหรัฐอเมริกา สงครามเกาหลี สงครามเวียดนาม การเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ การลงทุนจากต่างประเทศ กิจการบริษัทปูนซิเมนต์ไทยได้เจริญเติบโตอย่างต่อเนื่อง
สถานการณ์เริ่มเปลี่ยนแปลงไป ภายหลังการตั้งบริษัทปูนซีเมนต์นครหลวงในปี2512 ซึ่งนับเป็นผู้ผลิตปูนซีเมนต์รายที่สาม ปูนซิเมนต์ไทยมีแรงบันดาลใจครั้งใหญ่การแข่งขันทางธุรกิจ เป็นที่มาของโครงการกู้เงินครั้งใหญ่จากหน่วยงานธนาคารโลก ถือเป็นจุดเริ่มต้นการขยายตัวครั้งใหญ่และมีความพยายามขยายกิจการออกไปมากกว่าปูนซีเมนต์ รวมทั้งการปรับโครงสร้างธุรกิจดูน่าเกรงขาม แม้มีการแข่งขันมากขึ้น แต่อย่างไรก็ตามก็เป็นธุรกิจที่มีการแข่งขันน้อยราย ผู้คนจึงมองเห็นความใหญ่และอิทธิพลของปูนซิเมนต์ไทยอย่างช่วยไม่ได้
ในปี 2517ท่ามกลางแรงกดดันทางสังคม รัฐบาลจึงประกาศมาตรการควบคุมราคาสินค้าปูนซีเมนต์ แม้ประวัติศาสตร์บอกว่าการเจรจาขอขึ้นราคาปูนซีเมนต์กับกระทรวงพาณิชย์ ซึ่งในหลายกรณีรัฐมนตรีบางคนเคยเป็นกรรมการบริษัทปูนซิเมนต์ไทย จึงไม่เรื่องยากนักก็ตาม แต่ผู้บริหารของปูนซิเมนต์ไทย เริ่มเรียกปูนซิเมนต์เป็น “สินค้าการเมือง” และถือเป็นแรงขับเคลื่อนและเหตุผลสำคัญในความพยายามสู่ธุรกิจอื่น
ทีซีซี—ธุรกิจค้าสุรา เป็นธุรกิจใหญ่ เกี่ยวข้องกับผู้คนทรงอิทธิพลสังคม
“เจริญ สิริวัฒนภักดี สร้างฐานธุรกิจมาด้วยความยากลำบาก จนกลายเป็น “คนสุดท้าย” ในระบบเศรษฐกิจเก่า ที่มีความสัมพันธ์กับระบบอุปถัมภ์ และสัมปทาน ซึ่งกลายพันธุ์ไปมากแล้วในปัจจุบัน ความสำเร็จของเขาดูมั่นคงและมีรากฐานมากคนหนึ่ง” ผมเคยเคยมีบทสรุปไว้อย่างรวบรัด
ความจริงทีซ่อนอยู่ในระบบสัมปทานสุราในช่วงปี(250332534) โดยที่เขาเข้ามาในช่องว่างตรงกลางราวปี2518 ด้วยการต่อสู้กันอย่างหนักหน่วงระหว่าสงผู้มีรากฐานดั้งเดิมในสังคมธุรกิจ—ตระกูลเตชะไพบูลย์ กับคนหน้าใหม่โนเนมอย่างเถลิง เหล่าจินดากับเจริญ สิริวัฒนภักดี จนมาถึงการร่วมมือกันในราวปี2530 จากนั้นจึงเริ่มต้นของยุคเจริญอย่างแท้จริง แล้วค่อยๆผ่านจากธุรกิจสุราสู่เบียร์ตามการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและนโยบายของรัฐ
ถือเป็นเรื่องมหัศจรรย์ที่เดียว เขาใช้เวลาเพียงทศวรรษเดียว อาศัยเงินจากสุรา สามารถขายอาณาจักรธุรกิจออกไปอย่างมาก แม้ว่าไม่ใช่ราบรื่นทุกกรณี แต่เงินสดจากธุรกิจระบบอุปถัมภ์ดั้งเดิม ก็ยังทำงานได้อย่างดี
ซีพี—“แม้ว่าซีพีเริ่มต้นก่อนสงครามโลกครั้งที่ 1 แต่วิวัฒนาการทางธุรกิจอย่างจริงจังเกิดขึ้นในอีก3ทศวรรษต่อมา ทศวรรษแรก เริ่มต้นธุรกิจอย่างจริงจังหลังสงครามโลกครั้งที่สอง การค้าระหว่างประเทศเปิดฉากขึ้น ด้วยเครือข่ายที่แข็งแรงของชาวจีนโพ้นทะเล โดยเฉพาะระหว่าง จีนแผ่นดินใหญ่ ฮ่องกงและไทย เริ่มต้นจำหน่ายเมล็ดพันธ์พืช ปุ๋ย ยาปราบศัตรูพืช และ อาหารสัตว์ ทศวรรษที่2 เริ่มต้นอุตสาหกรรมอาหารสัตว์ครั้งแรกในประเทศไทย และทศวรรษที่3 ได้ค้นพบและสร้างโมเดลธุรกิจใหม่ในอุตสาหกรรมการเกษตร สร้างผลสะเทือนไปทั่วชนบทไทย ด้วยสิ่งเรียกว่า Contract farming เป็นแนวคิดการขยายตัวทางธุรกิจโดยอาศัยโมเมนตัมทางสังคม แรงขับดันการพัฒนาการผลิตอาหารเชิงการค้า แรงบันดาลใจนั้น มาพร้อมกับแรงกดดันทางสังคมระดับหนึ่ง ซีพีปรับตัวได้อย่างน่าทึ่ง ด้วยการสร้างโอกาสใหม่ในต่างประเทศ”(อ้างจาก อิทธิพลซีพี กันยายน 2552)
แรกกดดันจากการริเริ่มธุรกิจปศุสัตว์แนวใหม่ เป็นการก้าวนำสถานการณ์จากความล้าหลังของการปศุสัตว์ไทย ด้วยการนำความรู้เชิงประยุกต์มาจากแนวคิดเกษตรกรรมเชื่อมโยงกับระบบผลิตเชิงอุตสาหกรรมขนาดใหญ่ของโลกตะวันตก ความสุ่มเสี่ยงของซีพีเริ่มต้นจากความสัมพันธ์กับชนบท ในยุคสังคมทีมีความอย่างขัดแย้งเกี่ยวกับมุมมองว่าด้วยชนบทพอสมควร
ชนชั้นนำในเมืองมองชนบทเป็นสังคมที่หล้าหลัง ขณะที่ก็มองความความพยายามสร้างสายสัมพันธ์ของ “คนอื่นๆ”กับชนบทด้วยรากเหง้าความคิดของตนเอง สิ่งที่ซีพีดำเนินในสิ่งที่เรียกว่าContract farming ในราวปี 2514 กลายเป็นจุดเปราะบางของสังคม กอปรกับเวลานั้นชนบทกำลังเป็นเวทีและเงื่อนไขสำคัญของการต้อสู้และการเรียนรู้ครั้งใหญ่ว่าด้วยอุดมการณ์การเมือง
แนวทางธุรกิจขยายแบบแนวตั้ง(Vertical integration) กลายเป็นสิ่งน่ารังเกียจในอดีต แต่ปัจจุบันกลายเป็นสร้างห่วงโซ่คุณค่า (Value chain)ที่น่าสนใจ
ปัจจุบัน
เอสซีจี–เพียงทศวรรษเดียวที่ผ่านมา ธุรกิจซีเมนต์ของเอสซีจีกลายเป็นชิ้นส่วนที่เล็กของธุรกิจโดยรวมของกลุ่มธุรกิจใหญ่ ขณะเดียวกันแม้ว่ามีผู้ผลิตไม่กี่รายในประเทศ แต่ถือว่าเป็นการแข่งขันอย่างเต็มที่ ที่สำคัญคู่แข่งใหม่บางรายเป็นธุรกิจระดับโลก
เอสซีจี—มีธุรกิจเคมีภัณฑ์กลายเป็นเค็กชิ้นใหญ่ที่สุดมากกว่าครึ่งหนึ่งแล้ว ธุรกิจเคมีภัณฑ์ เป็นธุรกิจต้องเผชิญกับความผันแปรอย่างไม่เคยปรากฏมาก่อนในประวัติศาสตร์ธุรกิจอุสาหกรรมเก่าแก่ของไทย ดัชนีของการผันแปรอยู่ที่ตลาดโลก ทั้งยังมีคู่แข่งคู่ที่น่ากลัวที่สุดในเมืองไทย—ปตท. ปตท.กลายเป็นธุรกิจใหญ่ทีเพียงมองผ่านไปแล้วเลี้ยวหลังกลับมาก็โตไปอีกมาก ในช่วงไม่ถึงทศวรรษ กลายเป็นธุรกิจระดับโลกอย่างมหัศจรรย์(ข้อเขียนว่าด้วยปตท.ชุดใหม่มากว่า 5ตอนจะเริ่มต้นในสัปดาหืหน้า)
บางคนบอกว่าแม้จะยอมรับว่าเอสซีจีอยู่ภายใต้การแข่งขันอย่างเต็มที่แล้ว แต่ด้วยผู้ถือหุ้นเป็นสถาบันสำคัญของประเทศ ย่อมได้รับการดูแลด้วยกลไกลที่มองไม่เห็นเป็นพิเศษเสมอ แต่ความจริงอีกด้านหนึ่งว่าด้วยยุทธศาสตร์ใหม่ ความอยู่รอดและเติบโตของเอสซีจีมีบทสรุปว่า ต้องอยู่ในเงื่อนไขของความพยายามเพื่อการดำรงอยู่ในฐานะธุรกิจระดับภูมิภาค เมื่อเป็นเช่นนั้น มือที “มองไม่เห็น”ก็คงเอื้อมไปไม่ถึง
ทีซีซี—การลงทุนด้วยเงินนับแสนล้านบาทของทีซีซี เพื่อซื้อกิจการยักษ์ใหญ่แห่งหนึ่งในสิงคโปร์ ถือเป็นโฉมหน้าใหม่ของธุรกิจ ที่หลายคนเชื่อว่าอาศัย”บุญเก่า”มาจากระบบอุปถัมภ์
เป็นโฉมหน้าใหม่อย่างแท้จริง ที่ควรวาดภาพและประเมินใหม่อย่างสมเหตุสมผล
หนึ่ง—ธุรกิจทีซีซีในภาพใหญ่ น้ำหนักและมูลค่าทางธุรกิจเปรียบเทียบกันระหว่างเครือข่ายในประเทศกับต่างประเทศจะมีบทบาทใกล้เคียงกัน ถือเป็นวิวัฒนาการอย่างก้าวกระโดด
สอง-ผมถือเป็นความกล้าหาญของชายสูงวัยคนหนึ่ง-เจริญ สิริวัฒนภักดี ต้องการพิสูจน์ตนเอง จากบทบาทในอดีตในฐานะผู้ในระบบอุปถัมภ์คนสุดท้าย ไปสู่ความเป็นนักธุรกิจกล้าเผชิญการแข่งขันอย่างจริงจัง อย่างเต็มที่ ในพรมแดนใหม่
สาม-เป็นบทใหม่ทว่าด้วยการดำรงอยู่ของธุรกิจไทย ภายใต้สถานการณ์ใหม่ สิ่งแวดล้อมใหม่ ตามการเปลี่ยนแปลงของสังคมระดับโลก เป็นการส่งสัญญาณสำคัญ ไม่ว่าผู้คนบางส่วนในสังคมไทย จะหมกมุ่นกับบางสิ่งในสังคมตนเองมากเพียงใด แต่ไม่อาจปลีกตัวเองจากความเป็นจริงของการเปลี่ยนแปลงจากภายนอกได้
ซีพี—พัฒนาธุรกิจอาหารของซีพีได้ผ่านมาไกล กลไก Contract farmingกลายเป็นชิ้นส่วนเล็กมากของชนบทไทยที่เปลี่ยนแปลงอย่างมากในช่วง2-3ทศวรรษ การขยายวงจรไปสู่ปลายทาง—ในการผลิตอาหารเพื่อบริโภคของปัจเจก ถือว่าอยู่ในเวทีใหญ่ เต็มไปด้วยผู้ผลิตจำนวนมาก ทั้งจากรายย่อย รายกลาง รายใหญ่ และจากต่างประเทศ
แม้ว่าโดยรวมซีพีมีเงื่อนไขที่ดีกว่ารายอื่นสามารถควบคุมปัจจัยและวงจรของตนเอง แต่ผู้บริโภคก็เปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา เป็นแรงเสียดทานของรายใหญ่เช่นกัน
อีกด้านหนึ่ง กิจการในเครือข่ายใหม่ของซีพี—ทรูคอร์เปอเรชั่น เกิดปรากฏการณ์พลิกผันเหลือเชื่อ
ซีพีเขาสู่ธุรกิจสื่อสารด้วยคว้าสัมปทานชิ้นสำคัญโทรศัพท์พื้นฐานในเขตกรุงเทพฯ จากเรื่องถือผูกขาดดูยิ่งใหญ่กว่า Contract farming แต่กลายเป็นภาระหนักมากในปัจจุบัน เพื่อกระจายภาระและความเสี่ยง ทรูจึงเข้าสู่ธุรกิจสื่อสารไร้สายในฐานะผู้มาที่หลัง ต้องพยายามเพื่อความอยู่รอด ด้วยแนวคิด Convergence ซึ่งผมฟันธงมีรากเหง้าจาก Contract farming
ปัจจัยสำคัญของความผันแปร มาจากการเปลี่ยนแปลงระบบและเทคโนโลยี่สื่อสารระดับโลก ไม่ว่าบทบาทใหม่ สื่อสารไร้สาย ทีวีดาวเทียม ทีวีดิจิตอล ฯลฯ มีอิทธิพลกว่าการคุ้มครองโดยรัฐอย่างไม่คาดคิด
ปรากฏการณ์กับจับมือระหว่างทรูกับธุรกิจรายย่อย ในธุรกิจธุรกิจทีวีบอกรับทีวีดาวเทียม—ทรูวิชั่น ถือเป็นยุทธศาสตร์ใหม่ที่พลิกผันอย่างไม่น่าเชื่อของธุรกิจเครือข่ายครบวงจร
ขณะที่ธุรกิจดั้งเดิม–อาหารเดินหน้าอย่างมีจังหวะ แม้เผชิญการแข่งขัน ก็ไม่น่าห่วง แต่อีกด้านหนึ่งธุรกิจสื่อสารกำลังเผชิญการท้าทายใหม่ ระยะหัวเลี้ยวหัวต่อครั้งใหม่ ว่าไปแล้วไม่ควรเกิดกับซีพี ธุรกิจที่ประสบความสำเร็จ และมีศักยภาพดำรงอย่างมั่นคงไม่ว่าสังคมไทยจะเปลี่ยนแปลงเช่นไร
การเปลี่ยนแปลงมีพลวัตร มีสีสัน บางครั้งไม่ชัดเจน เช่นการแบ่งแยก ขีดเส้นกันระหว่างสองสีอะไรเทือกนั้น
วิรัตน์ แสงทองคำ 